Zwolle had de primeur. In onze stad werd als eerste in ons land een vertrekstempel gebruikt: ZWOL met het stadswapen. Het werd gebruikt door de postmeester van het Haags postkantoor.
Door het meten van de bekende afdrukken op brieven kwam ik tot de conclusie dat de twee bestaande typen als volgt te onderscheiden zijn:. Bij het eerste is het kroontje 5 mm breed (gebruik bekend tussen 1705-1736) en bij het tweede 8 mm (gebruik bekend tussen 1789-1795).
Aangetekende brief van Zwolle naar Utrecht, april 1789. In Zwolle voorzien van het stempel ZWOL met het stadswapen tussen de W en de O. Vroegste afdruk van type 2. Het aangetekend zijn blijkt uit de met rood krijt geplaatste kruiselings geplaatste strepen. De afzender betaalde het aantekenrecht. Door de geadresseerde te betalen port: 3 stuivers, geturfd op de voorzijde. De brief is niet gedateerd, maar door de inhoud van de brief over het overlijden van de vrouw van professor Tijdeman en archiefonderzoek in Utrecht kon de datum vrij nauwkeurig door mij worden bepaald.
Brief van Dalen bij Coevorden naar Amsterdam, 29 mei 1795. Op de achterzijde is een C in rood krijt geschreven voor Coevorden. Conform het postcontract van 1762 ging de brief via Zwolle en Utrecht naar Amsterdam. In Zwolle voorzien van het stempel ZWOL met stadswapen tussen de W en de O. Deze brief is met de laatst bekende gebruiksdatum van dit stempel. Port te betalen door de geadresseerde: 2 stuivers voor het traject Coevorden-Zwolle (genoteerd II en in Amsterdam doorgehaald) en 3 stuivers voor Zwolle-Amsterdam, totaal 5 stuivers, genoteerd op de voorzijde.
De acht mij bekende brieven met dit stempel, waarvan twee in openbare collecties:
Type 1:
31-10-1705 van Leeuwarden naar 's-Gravenhage (Museum voor Communicatie)
25-09-1720 van Zwolle naar Haarlem (ex collectie Adema)
13-06-1722 van Groningen naar Amersfoort (Gemeente archief Amersfoort)
06-03-1736 van Blokzijl naar Amsterdam (Van Dieten 1995, ex collectie Eijgenraam)
Type 2:
....-04-1789 van Zwolle naar Utrecht (GvW)
23-07-1794 van Coevorden naar Amsterdam (van Dieten 1997 en 1999, ex colectie Sir John Naborro; Corinphila NL 2019, ex collectie Wiersma)
....-....-1794 van Zwolle naar Amsterdam, (van Dieten 2001, ex collectie Dreikurs en Wolff de Beer)
29-05-1795 van Dalen naar Utrecht (ex collectie Adema; GvW)
Het tweede stempel van Zwolle, ZWOLL zonder E, was in gebruik tussen 1796 en 1798. De schrijfwijze Zwoll vinden we terug in Franse instructies uit die tijd.
Brief van Emmelekamp (nu Emlichheim) in het graafschap Bentheim naar Amsterdam, 16 februari 1798. Port betaald tot Coevorden door de afzender (geschreven "franco Coevorden" op de voorzijde). In Zwolle voorzien van stempel ZWOLL. Port te betalen door de geadresseerde: 2 stuivers tot Zwolle (genoteerd II en in Amsterdam doorgehaald) en 3 stuivers tot Amsterdam, totaal 5 stuivers, genoteerd in rood krijt.
Het eerste landelijk verstrekte naamstempel
Op 1 augustus 1809 werd voor de hoofd- en onderkantoren in het kader van het traktaat met Frankrijk een naamstempel ingevoerd, te gebruiken voor de post naar Frankrijk. Deze stempels waren door de Franse firma Masson vervaardigd. Zwolle kreeg er een waarbij de Z op de kop stond. Na de invoering van het departementstempel op 1 april 1811 mocht dit naamstempel niet meer gebruikt worden. Na het vertrek van de Fransen vervingen diverse plaatsen het departementstempel door dit oude naamstempel, maar Zwolle niet, in verband met de foute Z kapten ze hier het departementnummer van het stempel (zie hierna).
In Frankrijk wordt de Z niet veel gebruikt. Er wordt gedacht dat de Franse stempelsnijder de letter daarom omgedraaid heeft. Dat heeft hij ook bij het stempel van Zutphen gedaan.
Er is mij maar één brief met een afdruk van dit stempel ZWOLLE bekend, een brief van l'Armée du Brabant te Zwolle naar Orthez, Frankrijk van 18 oktober 1810, die nu in de collectie van het Museum voor Communicatie in Den Haag is (ex collectie D.W. de Haan, NPV 1985; van Dieten 1979; afgebeeld in De Postzak 204, februari 2008, blz 513, foto zie hieronder). Er zou nog een tweede exemplaar bestaan, maar die heb ik nooit gezien (geregistreerd door Dr. Carroll Chase).
Brief van Zwolle naar Orthez, Basses Pyrénees, Frankrijk, 18 oktober 1810 met Massonstempel ZWOLLE met omgekeerde Z. en C.H.2e R. (Correspondance Hollandaise du 2e Rayon). Tarief: Zwolle - Breda, 20 tot 35 uur gaans: 5 stuiver = 5 décimes + Antwerpen - Orthez, 900-1000 km in vogelvlucht gemeten: 11 décimes = 16 décimes, betaald door de geadresseerde.
(Enig bekend exemplaar, collectie Museum voor Communicatie).
Tijdens de Franse overheersing
In de winter van 1794-1795 trok het Franse leger onder leiding van de generaal Jean-Charles Pichecru over de bevroren grote rivieren het noordelijk grondgebied van de Republiek der Verenigde Nederlanden binnen. 25.000 man Franse troepen moesten bij het vredesverdrag van 16 mei 1795 in Nederland gelegerd worden. Het werden er uiteindelijk wel 200.000. Het hoofdkantoor van de Armée du Nord en de stafkwartieren van de drie divisies kwamen in Gorinchem, Den Haag, Middelburg en Zwolle. |
Departementstempels
Op 1 april 1811, tijdens de inlijving van ons land bij het Keizerrijk Frankrijk, werden stempels met een departementnummer ingevoerd. Het stempel 120 / ZWOLLE, met het departementnummer van het 120ste departement "Bouches de l'Issel" (Monden van de IJssel), meet 35,5 x 12 mm. en is in gebruik tussen 1811 en 1813.
Brieven waarvan het port al door de afzender was betaald, hetgeen in die tijd niet zo gebruikelijk was, kregen een stempel P.120 P. / ZWOLLE. P.P. betekende Port Payé, port betaald.
Brieven die naar het verkeerde kantoor van bestemming waren gestuurd, te hoog getaxeerd waren, vooruitbetaald maar verkeerd geadresseerd waren of geadresseerd waren aan een voor de postdienst onbekende persoon werden voorzien van een débourséstempel DËB. 120 / ZWOLLE. Déboursé betekent afgeschreven. Dit stempel is ook na het vertrek van de Fransen nog tot 1836 gebruikt, tot 1828 in zwart, daarna tot 1835 in rood afgedrukt.
Brief van Zwolle naar Laer bij Osnabrück, Duitsland, 28 april 1812 met stempel 120 / ZWOLLE. Gevolgde route: Zwolle - Deventer - Arnhem - Emmerich - Osnabrück. Te betalen port door de geadresseerde, voor een afstand van 200 tot 300 km, gewicht 6-8 gram: 6 décimes.
Brief van Zwolle naar Parijs, 25 maart 1812. De afzender heeft het port voldaan. Stempel P.120 P. / ZWOLLE. Twee diagonale lijnen als aanduiding voor vooruitbetaald port. In Parijs werd het kastjestempel PS PS geplaatst: Port payé jusqu'à Paris & pour Paris (port betaald tot aan en voor Parijs). Port 500 tot 600 km, tot 6 gram: 8 décimes ofwel 8 stuiver, genoteerd op de achterzijde.
Brief van Hardenberg naar Zwolle, 18 september 1813 met stempel P.120.P / ZWOLLE. P.P. betekent port payé, port betaald. Tevens geschreven "Franco" en twee diagonale lijnen op de voorzijde, ter aanduiding dat het port reeds betaald was.
Brieven die naar het verkeerde kantoor van bestemming waren gestuurd, te hoog getaxeerd, vooruitbetaald maar verkeerd geadresseerd of geadresseerd aan een voor de postdienst onbekende persoon werden voorzien van een stempel met DÉB. (déboursé = afgeschreven) voor het departementnummer.
Brief van Abbeville, Noord-Frankrijk naar Staphorst, 16 november 1812. Op de voorzijde het stempel 76 / ABBEVILLE en linksboven de gewichtsaanduiding "8" . Port voor een afstand van 400 tot 500 km, derde gewichtsklasse 8 t/m 10 gram: 11 décimes ofwel 11 stuiver. Het port werd echter verlaagd naar 7 stuiver, kennelijk woog de brief toch minder, net geen 6 gram. Op de achterzijde werd eerst "8" geschreven maar daarna doorgehaald en gewijzigd in "7" (het port van 6 tot 8 gram was 8 stuiver en tot 6 gram 7 stuiver). Wegens het afgeschreven portbedrag werd het débourséstempel DÉB.120 / ZWOLLE geplaatst.
Na het herstel van de onafhankelijkheid
| Op vrijdag 12 november 1813 is een korps Russische Kozakken in Zwolle aangekomen om de Fransen te verjagen. 's-Avonds worden de poorten opengezet. De Russen kamperen in de weide tegenover herberg De Hanekamp. Op 23 november zijn de Kozakken met medewerking van 18 Zwolse kanonniers de IJssel overgetrokken en hebben de Fransen daar op de vlucht gejaagd. Prins Nerotschin, kolonel van de Garde van de Keizer van Rusland, resideert in het logement Hof van Holland. Daar wordt voor hem een défilé gegeven door het Korps Kozakken met koorzang (Zw. Courant 1813). |
Na het herstel van de onafhankelijkheid is het departementnummer 120 uit het poststempel verwijderd, zodat een naamstempel ZWOLLE overbleef.
Brief van Blokzijl naar Zwolle, 27 november 1813 met stempel ZWOLLE. Bij deze afdruk, een week na het vertrek van de Fransen uit Zwolle, zijn sporen van het verwijderde departementnummer nog te zien (z.g. gekapt stempel). Te betalen port door de geadresseerde voor een brief tot 6 gram over een afstand tot 50 km: 2 stuiver, genoteerd op de voorzijde. De Franse posttarieven werden pas op 1 februari 1815 vervangen.
Franco verzonden brieven (waarvan het port door de afzender was betaald) werden in 1814 ook voorzien van een stempel P.P. (Port Payé = port betaald). Dit stempel is door Masson in Parijs vervaardigd en al verstrekt in 1809.
Brief naar Zwolle, 26 december 1814. Stempels ZWOLLE en P.P. (Port Payé = port betaald) in zwart. Linksonder is "Franco" genoteerd. Tevens zijn twee diagonale kruisende lijnen geplaatst ten teken van vooruitbetaald port.
In 1815 werd dit stempel vervangen door een tweeregelig stempel ZWOLLE / FRANCO. Dit stempel werd tot 1829 in zwart afgedrukt, daarna tot 1835 in rood.
Brief van Zwolle aan de secretaris van de Maatschappij van Weldadigheid in Frederiksoord bij Steenwijk, die daar een kolonie voor verpauperde gezinnen had, verzonden 21 september 1828. Stempel ZWOLLE / FRANCO in zwart. Port betaald door de afzender, genoteerd op de achterzijde: 10 cent.
Vanaf 1829 werden ronde datumstempels zonder jaartal met de maand in letters gebruikt. Deze werden in rood afgedrukt. Bij een afgekorte naam van de maand stond er een punt achter.
Brief van Zwolle naar Elburg, 24 juli 1837 met rondstempel ZWOLLE 24 / JULIJ / *, Ø 27 mm in rood. Tarief tot 6 uur gaans, tot 16 wigtje: 10 cent.
Voor poststukken waarvan het port door de afzender was betaald werd vanaf 1829 het tweeregelig stempel FRANCO / ZWOLLE in rood afgedrukt.
Brief van Zwolle naar 's-Gravenhage, 20 september 1834 met stempel ZWOLLE / 20 / SEPT. / *, Ø 27 mm in rood en tweeregelig ZWOLLE / FRANCO in rood. Tarief tussen 20 en 35 uur gaans, tot 16 wigtje: 25 cent, genoteerd op de achterzijde.
Tussen 1835 en 1838 werd in plaats hiervan een stempel FRANCO in rood gebruikt.
Brief van Zwolle naar Dalfsen, 29 augustus 1837 met stempels ZWOLLE / 29 / AUG. / * , Ø 27 mm in rood en FRANCO in rood. De afzender betaalde 10 cent port, genoteerd op de achterzijde.
Vanaf 1841 is het datumstempel nog steeds zonder jaartal maar de maandaanduiding is nu in cijfers.
Brief van Zwolle naar Schiedam, 20 mei 1842 met rondstempel ZWOLLE 21/5 / *, Ø 23 mm in rood. Tarief 20 tot 35 uur gaans, tot 16 wigtje: 25 cent.
Dit stempeltype bestaat vanaf circa 1847 ook met kleinere letters.
Brief van Zwolle naar Amsterdam, 14 mei 1849 met rondstempel ZWOLLE 14/5 / *, Ø 23 mm in rood. Tarief 20 tot 35 uur gaans, tot 16 wigtje: 25 cent.
Tussen 1844 en 1850 komt voor gefrankeerde brieven een franco-halfrondstempel in gebruik. Nu hoefde de ambtenaar maar één stempel te plaatsen. Eerst een klein type, meestal afgedrukt in blauw.
Briefje van Zwolle via Postkantoor Enschede (stempel achterzijde) naar distributiekantoor Haaksbergen, 27 oktober 1847 met franco-halfrondstempel ZWOLLE / 27/10 / FRANCO in blauw. Port betaald door de afzender, 6 - 12 uur gaans, tot 16 wigtje: 15 cent, op de achterzijde genoteerd.
Dit stempel komt ook wel in zwart afgedrukt voor.
Brief van Zwolle naar Staphorst 16 januari 1843 met franco-halfrondstempel ZWOLLE / 16/1 / FRANCO in zwart. Port betaald door de afzender, tarief binnen het ressort: 5 cent, genoteerd op de achterzijde. Distrubutiekantoor Staphorst lag echter niet in het ressort van Postkantoor Zwolle maar van Meppel. Niet gecorrigeerd, waarschijnlijk omdat de brief nooit in Meppel is geweest omdat Staphorst op het postrit Zwolle - Meppel lag.
Vanaf 1852 wordt een franco-halfrondstempel, voor Zwolle met jaartal, gebruikt om de eerste emissie postzegels, uitgegeven vanaf 1852, af te stempelen. Het eerste type heeft een klassiek lettertype met schreef, genaamd Egyptisch. Dit stempel bestaat ook zonder jaartal, dat type is in de eerste jaren gebruikt, echter niet in Zwolle.
Brief van Zwolle naar Kampen, 3 augustus 1852. De 5 cent postzegel is gestempeld met het franco-halfrondstempel ZWOLLE / 2/8/1852 / FRANCO met Egyptische letters en cijfers. Tarief tot 30 km, 0 - 15 wigtjes: 5 cent.
Vanaf 1854 heeft het franco-halfrondstempel groteske letters en cijfers, zonder schreef.
Brief van Den Ham via Postkantoor Zwolle naar Amsterdam, 11 januari 1859. De 10 cent postzegel is gestempeld met het franco-halfrondstempel ZWOLLE / 10/1/1859 / FRANCO met grotesk lettertype. Op de achterzijde het naamstempel van hulpkantoor DEN HAM. Tarief boven 30 km, 0 - 15 wigtjes: 10 cent.
Vanaf 1854 staat er ook een jaartal in het rondstempel. Het stempel en de lettters en cijfers zijn groter. Er bestaan twee types: met 24 en met 26 mm diameter.
Brief van Zwolle naar Den Haag, 10 oktober 1856 met rondstempel ZWOLLE 10/10/1856, Ø 26 mm in rood. Tarief boven 30 km afstand, tot 15 wigtjes: 10 cent.
In 1860 werd als proef aan een aantal kantoren een dagtekenstempel met de uurkarakters 4-12, 12-5 of 5-9 gezonden. Het stempel van Zwolle had een diameter van 25 mm.
Aangetekende brief van Zwolle naar Groningen, 10 juni 1862 met proefstempel ZWOLLE / 10/6 / 12-5 / 62, Ø 25 mm in rood en AANGEETEKEND in kastje. Te betalen port door de geadresseerde 10 cent, genoteerd op de voorzijde. Aantekenrecht vanaf 1-1-1846: 10 cent, betaald door de afzender, genoteerd op de achterzijde.
Vanaf 1861 worden de postzegels gestempeld met een stempel FRANCO in kastje. Ook moest er een datumstempel op de brief worden geplaatst, maar niet ter ontwaarding van de postzegels.
Op 22 oktober 1864 werd aan het postkantoor Zwolle bij wijze van proef een klein type datumstempel verstrekt, diameter 20 mm. Gebruikte uurkarakters: 4-12, 12-5 en 5-9.
.
Brief van Zwolle naar Antwerpen, België, 22 oktober 1866. Proefstempel ZWOLLE / 22/10 / 4-12 / 66, Ø 20 mm in rood. Tarief naar België, 0 - 15 wigtjes: 10 cent. De postzegels zijn gestempeld met FRANCO in kastje.
Op dezelfde datum werd ook een klein type franco-halfrondstempel aan Zwolle verstrekt, breed 18 mm, voor vooruitbetaalde poststukken. Dit proefstempel is uitsluitend aan Zwolle verstrekt.
Drukwerk verzonden van Zwolle naar Woerden, 14 oktober 1865 met klein model franco-halfrondstempel ZWOLLE, 18 mm breed. De afzender betaalde het port voor 1/8ste vel. Het tarief voor drukwerk was van 1-9-1850 tot 1-1-1871: ½ cent voor elk kwart vel (een vel van niet meer dan 8 dm²).
Op 1 november 1867 werd aan Postkantoor Zwolle een tweeletterstempel verstrekt. In het onderste deel staan de uurkarakters 12M - 8M, 8M - 12M, 12M - 4A, 4A - 8A of 8A - 12M. A = namiddag of avond, M = van 12 uur 's nachts tot 12 uur 's ochtends.
Brief van Zwolle naar Amsterdam,29 september 1869. Tweeletterstempel ZWOLLE / 29 SEP .. / 8A - 12M, afgedrukt in rood. Te betalen port door de geadresseerde 10 cent, genoteerd op de voorzijde. Bijzonderheid bij dit exemplaar: de jaarcijfers ontbreken.
Voor het stempelen van postzegels op vooruitbetaald drukwerk werd op 3 maart 1867 aan Postkantoor Zwolle een franco takjestempel (met onderin een takje) verstrekt. Het stempel voldeed niet en op 1 november 1867 werd een nieuw exemplaar gezonden ‘Ter vervanging van een als onbruikbaar opgezondenen’. Een nieuw franco takjestempel werd op 21 december 1868 uitgereikt.
Circulaire verzonden van Zwolle naar Genemuiden, 28 april 1875. De 1 cent drukwerkzegel emissie 1869 is gestempeld met franco takjestempel ZWOLLE / 28 APR 75 / FRANCO. Tarief drukwerk vanaf 1-1-1871 tot 1-8-1876, 20 t/m 400 gram: 1 cent.
Vanaf 1 april 1869 moesten de postzegels ontwaard worden met een punt- of nummerstempel (officiële naam destijds: nommerstempel). Zwolle kreeg nummer 135. Deze stempels werden aan Postkantoor Zwolle verstrekt op 24 maart 1869 en 15 december 1871.
Brief van Zwolle naar Antwerpen, België, 6 september 1869. De 10 cent postzegel emissie 1867 is gestempeld met puntstemel 135. Tweeletterstempel ZWOLLE / 6 SEP 69 / 8M - 12M. Tarief naar België, 0 - 15 wigtjes: 10 cent.
Voor de latere stempels zie de publicatie van Cees Janssen op de website van de Nederlandse Academie voor Filatelie: Inventarisatie poststempels.
Laatst bijgewerkt op
15.09.2023 10:23
uur.
Copyright © 2019 -
G.L. van Welie FRPSL
Secretaris van de Nederlandse Academie voor Filatelie
Representative of the Royal Philatelic Society London for the Netherlands
Niets uit deze website mag worden gekopieerd, verspreid en/of gepubliceerd zonder schriftelijke toestemming van de auteur.
Heeft u aanvullingen of opmerkingen?